„,Żydówką być to rzecz niemała",. Polskie i jidyszowe dokumenty osobiste

Sara Schenirer (1883–1935) była inicjatorką i założycielką sieci nowoczesnych szkół ortodoksyjnych dla dziewcząt Bejs Jakow. Pochodziła z krakowskiej rodziny, w której ojciec był zwolennikiem cadyka z Bełza. Wykształcenie zdobyła w polskiej szkole powszechnej. W domu pogłębiała swą wiedzę z zakresu religii żydowskiej, a na wykładach publicznych zdobywała świecką edukację. Pierwszą szkołę dla żydowskich dziewcząt założyła we własnym mieszkaniu w 1917 r. Pod koniec lat 30. działało już ponad 250 placówek Bejs Jakow (także poza granicami Polski), w których kształciło się ponad 40 tys. dziewcząt. SaraSchenirerjako inicjatorka ruchu jużza życia stała sięlegendą w środowisku ortodoksyjnym. Jej postać była otoczona czcią, nazywano ją matką sukcesu szkół Bejs Jakow.

Tom zawiera następujące dokumenty osobiste Sary Schenirer:

1) niepublikowany dotychczas rękopis polskojęzycznego dziennika z lat 1908–1913 (edycja na podstawie rękopisu pozostającego w zbiorach prywatnych),

2) pamiętnik z lat 1883–1927, opublikowany w jidysz w Gizamlte szriftn (Łódź 1933 r.) częściowo pod tytułem Bleter fun majn lebn (Kartki z mojego życia),a częściowo Funfcejn jor fun Beis Jakow (Piętnaście lat Bejs Jakow),

3) ostatni list Schenirer do uczennic, napisany tuż przed śmiercią, który można traktować jako jej testament, opublikowany w jidysz w drugim wydaniu Gizamlte szriftn.

Polskojęzyczny dziennik to sensacyjny dokument ujawniający pewne fakty konsekwentnie przemilczane w oficjalnej biografii Szenirer. Z kart dziennika Schenirer wynurza się wizerunek młodej, ambitnej kobiety, niezależnej finansowo (pracuje jako krawcowa). Przywiązuje dużą wagę do wszechstronnego rozwoju intelektualnego, poprzez uczestnictwo w polskich wykładach publicznych (w tym feministycznych), kursach oraz lektury. Ma przekonanie o powołaniu do spełnienia pewnej misji wśród kobiet żydowskich, ale patrząc szerzej widać u niej ogromną chęć bycia użyteczną dla społeczeństwa (odbywa kursy sanitarne). Jest głęboko wierząca i sprawy religii traktuje bardzo poważnie, jednak jest w stanie zbuntować się przeciw tradycji, jeśli ta ogranicza ją zbyt mocno i uniemożliwia realizację głównych celów życiowych. Poza tym Schenirer na kartach dziennika jawi się jako osoba niepokorna, dowcipna, nieunikająca rozrywek (teatr, regularne jeżdżenie do kurortów, uprawia turystykę, nawet uczy się grać w karty). Ważnym wątkiem jest także swatanie jej przez rodziców i ślub z człowiekiem, którego nie kocha oraz rozpad tego związku. Natomiast pamiętnik jidyszowy wraz ze wspomnieniem podsumowującym 15 lat pracy Bejs Jakow stanowią zarys dziejów ruchu widzianych z perspektywy jego założycielki. Prawdopodobnie do stworzenia oficjalnej wersji swojego życiorysu Schenirer wykorzystała prowadzone w języku polskim zapiski w dzienniku, ale poddała je daleko idącemu opracowaniu. Tekst pamiętnika pisany jest z punktu widzenia twórczyni nowych koncepcji edukacyjnych, pragnącej historią swego życia wyjaśnić kierujące nią ideały oraz podstawowe założenia proponowanych rozwiązań. Jego twórczyni i przywódczyni szkół religijnych dla dziewcząt w pełni utożsamiając się ze stworzonym przez siebie dziełem i traktując swój pamiętnik jako rodzaj pouczenia dla uczennic, exemplum właściwej drogi życiowej, autobiograficzne fragmenty poddaje ostrej autocenzurze. Brak tu szczegółów z życia osobistego: w ogóle nie wspomina o nieudanym małżeństwie i rozwodzie, wydarzeniach stanowiących obszerną część dziennika, nie ma też zapisków zabarwionych poczuciem humoru, charakterystycznych dla tekstu polskojęzycznego. Publikacją pamiętnika autorka chciała dokonać podsumowania swego życia i przekazać potomnym najważniejsze myśli.

Przy opracowaniu powyższych dokumentów uwzględniony został wykorzystywany dotychczas w niewystarczającym stopniu materiał archiwalny dotyczący Schenirer i jej najbliższej rodziny, taki jak akty USC, rejestry ludności oraz inn