Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyencyi pełna Tom 3

Benedykt Chmielowski, Nowe Ateny, Lwów 1745-1746

To jedna z najsłynniejszych książek literatury staropolskiej. Ma ona długą i mocno utrwaloną `czarną legendę`. Od jej powstania, przez ponad dwa wieki utrzymuje się opinia, że jest ona symbolem obskurantyzmu czasów saskich Oceny tej pierwszej polskiej encyklopedii powszechnej zmieniają się jednak od kilkudziesięciu lat. Kwestionowane są nawet dość przychylne zdania Marii i Jana J. Lipskich o tym, że ks. Chmielowski był `Nikiforem polskiej nauki`, bo polegał on przecież na najwybitniejszych autorytetach nauki i filozofii XVI-XVII w. Nowe Ateny trzeba oceniać kryteriami historii. A wtedy okazują się one wielkim pomnikiem literatury, świadectwem światopoglądu i wiedzy XVIII w. w Rzeczypospolitej szlacheckiej, której trwanie w kulturze polskiej dokumentowali etnografowie i folkloryści w końcu XIX - na początku XX w.

Nowe Ateny ukazały się w latach 1745-1746, następne wydanie, z uzupełnieniami i rozszerzone, w latach 1754-1764. Współcześnie są one znane z trzech wyborów i opracowań: z 1966 (Lipskich z prześmiewczymi ilustracjami Sz. Kobylińskiego), 2003 i 2009 r. Dzieło ks. Chmielowskiego zasługuje na pełne wydanie ze względu na samą wartość literacką, ze względu na jego encyklopedyczny rozmach, tematyczne omówienie spraw - zajmujących dziś historyków kultury i literatury czy etnografów - teologii i religii, demonologii, czarownictwa, astronomii i astrologii, alchemii, fizjonomiki, o zwierzętach, roślinach, szlachetnych kamieniach i metalach, Królestwie Polskim i innych krajach w Europie, Afryce, Azji i Amerykach, o ludach, językach, wychowywaniu dzieci itd. itd. Nowe Ateny są dziełem imponujących rozmiarów: pierwszy tom liczy 870 stron...
prof. dr hab. Zbigniew Libera, Instytut Etnologii i Anropologii Kulturowej, Uniwersytet Jagielloński Kraków